MURTZIAKO TROBOA

      Troboa Murtzian (Espainia) ematen den inprobisazio kantatuaren adierazpen aspaldikoa dugu. Donostian egindako Europa Bat Batean jardunaldietan José Sánchez Conesa ikerlariak horren berri eman zuen. Familian jaso zuen troboaren berri eta gaztetatik izan du horren gaineko kezka. Aspaldiko garaietatik datorren kantu inprobisatuaren adierazpide hau egungo garaietara egokitzeko ahaleginetan dabil.

  Zerk bultzatu zintuen troboaz interesatzera?

         Gogoan dut nola nire aiton-amonek Marin troberoaren quintillak kantatzen zizkidaten, Cartagenako udalerrian barruan dagoen  La Palman, nire herrian, jaiotakoa zela 1865. urtean. Garai hartan, nik hamalau urte inguru nituela, Troboaren historia argitaratu zuten,  XIX mendeko amaiera eta XX mendearen lehen laurdenaren aldekoak materiale asko biltzen zuena. Garai hartan meagintzaren gorakada handia izan zen Murtzian eta langintza honekin lotuak zeuden orduko trobero handiak: Marin, Castillo, El Minero…,Campo de Cartagenan troboaren mitoak bilakatu zirenak. Marinen bertso haiek irakurtzea, ahozko tradiziotik jasotakoak, baina baita ere saioetara joaten ziren kopistengatik, sekulako argitasun jolasa iruditu zitzaidan, zuten mezu sozialarekin batera. Gazte garaia hartan nigan kezka polikoak sortzen hasiak ziren eta ikustea nola bertso haietan klase borroka agertzen zuten erakargarria zitzaidan. Behin,1919. urteko saio zoragarri bateko kontrobertsia batean Marinek burgesak defendatu behar izan zituen eta El Minerok, anarkista zena, langileak defendatu behar zituen; kontatzen dute gau osoa iraun zuela saioak. Horrek asko erakartzen ninduen.

         Nola hasten zara troboaren munduan sartzen, ikertzen?      

         Nik ez dut nire burua ikertzaile handitzat hartzen. Honen gainean artikuluak idazten ditut Murtziako La Verdad egunkarian. Joaquin Diaz fundazioaren aldizkarian ere artikulu bat idatzi nuen; bertan troboaren nondik norakoak eta bilakaera azalten nituen. Troboa gaur egun bizi duen egoera transmisioaren baitan dago, batez ere eskola eta institutuetan. Trobero gehienak ez dute formakuntza akademikorik, baina orain hasi dira unibertsitatean ikasitako trobero gazteak, horietako batek troboaren gainean doktore tesia egin duelarik. Gazteengana nola heldu ari gara aztertzen, adibidez bide bat ari gara zabaltzen eskoletara troboa eramanez, Murtziako gobernuarekin egindako hitzarmenari esker. Ondo dago baina eskas gelditzen da, goiz batean troboaren nondik norakoak azalduz ez baita nahikoa. Gazteren baten arreta izango duzu, baina gazte horrek jarraipena beharko du, non formatu.

         Bestalde arrakastatsu gertatzen ari da orain dela hamabi hamahiru urte abuztu partean antolatzen den Trovalia jaialdia. Bertara herrialde ezberdinetako inprobisadoreak etortzen dira, eta honek ekarri du bertako troberoak beste antzeko topaketetara joaten hastea. Bide honetatik mentalitatea zabaltzen joan da etorkizuna sarean lan egitea ikusiz, beste inprobisatzaileekin elkarlana bultzatuz. Jaialdiak troboaren prestigiatzea ekarri du, elkar ezagutze honen bitartez.

            Nolabaiteko antolamendua al dago troboaren inguruan?

          Elkarteak egon badaude, baina troberoenak bakarrik. Antolatze eredua ere aldatzea interesgarria ikusten dut. Topaketa hauetan argi ikusi dut, bertsolarien eredua ikusiz, troboa zaletuei, ikertzaileei eta bestelako interesatuei ere zabaldu behar zaiela. Honekin batera publikoarekiko harremana indartu behar da. Musika berriak ere sartu behar ditugu. Nik uste dut oso purista nintzela, betiko doinuak, malagueña, guajira eta ohikoak mantendu behar zirela, baina ikusi dut ez dugula beldurrik izan behar doinu berriak sartzeko; uste osoan nago honek ondasun hau bizirik mantentzen lagunduko digula.

         Nola ikusi duzu topaketa hauen esperientzia?

         Euskaldunen edo katalanen esperientziak ezagutzea arras interesagarria izan da. Nik ideia batekin nentorren eta hankaz gora jarri zait ideia hori. Nire artikuluetako batzuk polemikoak izan dira, askok ikusten dutelako troboa ia-ia Marinekin hasitako zerbait bezala, eta nik uste dut atzean badagoela aberastasun folklorikoa, meategien langitza zela eta Almeriatik ekarritako kultur eraginekin, esaterako. Eragin horiek guztiak hartu behar ditugu kontuan. Topaketa hauetan parte hartzeak troboaren zabaltzea eta aberastea ere badakar.

TRANSMISIOA

      Donostian egiten ari diren Europa Bat-Batean jardunaldiak bigarren egunean sartuta Transmisioa hartu zuten gogoeta gai. Kubako ordezkariek ekin zioten lehenengo hango kantu inprobisatuaren Patricia Tápanes ikerlaria eta Yanet Lopez inprobisatzailea izan ziren horren berri ematen. Tápanesek Kubako kantu inprobisatuaren ezaugarriak eta garapena azaldu zituen. Munduko leku gehienetan bezala, han ere landa eremuko adierazpena izan dela argitu zuen eta hiru kantu molde aipatu zituen: Punto Libre, Punto fijo eta . Kantuan beti musika trenen lagutzarekin aritzen dira, gitarra mota ezberdinekin edo perkusioekin. Belaunaldiz belaunaldi transmisio natural bat eman izan da, baina metodologia ezberdinak sortu dira azken urteotan,  honek ahalbidetu 2.000. urtetik du inprobisazio tailerrak agertzea non haur ugari ikasten duten. Tailer hauetan inprobisatzen ikastea bezain garrantzia hartzen du tradizioaren ezagutza eta zaintzari. 1940. hamarkadan urrezko aroa bizi izan zuen, inprobisatzaile ezagunena Indio Nabori izan delarik, bere itzala gaur arte iraun duena. Gizonen jarduna izan da, nahiz eta gaur emakume bat edo beste horretan ibili jende aurrean. horietako bat da Yanet Lopez. Lopezek etxetik jaso zuen dezimarako zaletasuna, nahiz eta emakumea izanik, ez zuen erraza izan onartua izatea. Haur tailerren sortzeak etxetik zekarren zaletasuna indartzen lagundu zion eta jende aurrean inprobisatzen. 

Décima
garapena azalduz.

      Kubatarren ondoren Mexikotik etorritako Trio Alondras Huastecas heldu ziren. Rebeca Limón, Sofía Limón eta Diana Hernández euren eskualdeko jantzi koloretsuekin jarri ziren jende aurrean. Eskutan geroago erabiliko zituzten musika tresnak: bibolina eta gitarrak. Hala ere euren gaztetasuna zen deigarriena, izan ere bik 18 urte zituzten eta hirugarrenak 15. Bizi ziren eskualdearen ezaugarriak azaltzen hasi ziren, Mexikoko hego mendebaldean, Huasteca Potosina deritzona. Huapangoa eta Son Huasteca dituzte hango kantu ezagunenak. Festei Huapangadak esaten diete. Huapango hitza náhualt hizkuntztik omen dator eta tabaldoaren gainean esan nahi omen du.  Hiruren artean azalpenak jardun zuten, tarteka musika tresnak hartu eta doinu ezberdinen adibideak jartzen zituzten. Huapango hitzak jarriak eta musika finkoa dute, baina interprete bakoitzak bere aldaerak ematen dizkio. Son Huasteco letra finkoak izan ditzake baina baita ere inprobisatuak. Badago doinu bat hiletetan jo ohi dena, Son de Costumbre esaten zaiona. nonbait indigenen erritualetatik datorrena eta letrarik ez duena. ez omen dira ohikoak eta galtzorian daude. Doinu hauek interpretatzen dituztenei huapangeroak deitzen zaie, baina nonbait oso zaharrak edo oso gazteak dira, tartean inork gutxi dagoela. Azaldu zuten zaila dela ikastea zahrrek ez dutelako nahi, beraz horrek transmisioa eragozten duela; beraiek zortea izan zuten huapangero batek haurrak zirelarik erakutsi egin zielako, bai kantari zein musika tresnak jotzen. Solfeorik gabe ikasi dute, euren maisuak ere ez baitzekien. Doinuekin batera bestelako ohiturak eta ikasketak transmititu zien. Zortedunak izan direla uste dute maisu ona izan dutelako.

      Harkaitz Zubiri irakaslearen txanda heldu zen ondoren. Zergatik ez da bertsolaritza hutsaren hurrengoa? mintzaldia eskaini zigun, bertsolaritza bertso saioak baino haratago doan jardun bat dela ulertzeko. Ikerketa soziologikoen laguntzaz bertsolaritzaren azterketa argigarria egin zigun, hainbat urtetik hona bihurtu den kultur fenomenoaren harira. Bertsolaritza, bertsozaleetatik hara doan jardun sozio-kulturala dela erakutsi zuen eta horren arrazoietako bat erabiltzen den estrategian kokatu zuen. horren oinarrian transmisioa nola bideratu den garrrantzi oinarrizkoa dugu. Ikerketa interesgarria bertsolaritzaren gaineko irudia beste begiekin ikusteko, bai bertsozale direnak zein ez direnak ere.

         Azken hitzaldia experientziaren bidetik joan zen. Arantzazu Loidik eta Jon Sarasuak bertsogintzara nola lotu ziren kontatu zuten. ALMEN ikastola hiru guraso antolatutako bertso eskolak jarri zituzten bidean. Euren experientziatik abiatuta gaur egun normaltasunez iksuten dugun transmisio ereduaren lehenengo urratsak nolakoak izan ziren ezagutarazi zituzten. Metodoa baino gehiago bertsoarekiko grina eta maitasuna, zuten gurasoa haiek geroago euren bizitzetan hain garantzitsua izan zen bertsogintza maitatzen erakutsi zieten. Baina bertsoarekin batera euskara eta euskal kultura zeuden grina horretan. Transmisio horretan bide berriak eman zituzten, dena dela honek ez zuen esan nahi lehenagotik zegoena baztertzen zutenik, aitzitik, urretik zegoen bertsolaritza maitatzen ikasi zuten, kateari segida emanez. Sarasuak aipatu zuen beste kontzepto bat ere interesgarria zen oso, alegia, bertsolaritzaren bidetik herrigintza kontzeptua ikusarazi zieten, herrigintzarako jardun bat zela. 

 Roxer Teixidor katalanak Glosadors dokumentala aurkeztu zuen. Lan interesgarria gaur egun Herrialde Katalanetan kantu inprobisatua berpizteko egiten ari diren lanak ikusteko. Catalunyan batez ere desagertzeko zorian zeuden inprobisazio kantatuaren adierazpenak loraldia bizitzen ari dira eta katalanaren eremuko beste adierapenekin batera berpizte bat dago. Gazte andana ari da kantu inprobisatuaren bidetik eta lehenagotik, lurralde ezberdinetan zeuden kantugintzak aitzat hartzen dituzte. Batzuetan honek eztbaidak eta ez ulertzeak ekarri ohi ditu usario zaharren aldekoekin, esaterako Glosadors izen generikoa erabiltzerako orduan, izan ere, glosadors Mallorca eta Menorcan aritzen direnak baitira; baina badirudi izendapen hori finkatzen ari dela. etorkizunak esango du zer hobesten den; garrantzitsuena da bidea jorratzen ari direla, elkarteekin, jaialdi berriekin eta bestelako sozializazioekin, eta aurrera egiten ari direla.

     Goiza amaitzeko

KONTRAKORRIENTE

      Donostia2016ko egoitza kantu inprobisatuaren festa bihurtu zen arratsaldean. Hans Eder eta Norbert Hauer (Austria); Trio Alondras Huastecas (Mexiko); Mateu Matas eta Maribel Cervera (Mallorca); eta Alai Martin eta Julio Soto (Euskal Herria) aritu ziren bildutako jendeari euren artea erakusten. Saio eder eta
bikaina, kulutra eta hizkuntz ezberdinak elkarrekin kantari eta inprobisatzen; itzultzaileen lana aipagarria eta bikaina goraipatu behar delarik. Mexikarrek euren doinu eta kanta alaiekin koloretsua bihurtu zuten bonberoen egoitza zaharra; austriarren martxa eurekin parrandan joateko gogoa pizten zuen; mallorquiarren lirikotasunak hitzaren gozamena ekarri zuen; eta bertsolariak euren moldatzeko gaitasuna erakutsi zuten beste behin. Hizkuntz eta kultura ezberdinak, baina amaieran guztiak bat ziren, publikoa barne. bat eta hamaika kolore, hamaika hitz, hamaika doinu. Esatearen festa.

EUROPA BAT-BATEAN

Donostiako Miramar jauregia Europako ahozkotasunaren topalekua bihurtuko da astebetez. Europa bat-batean egitasmoak kantu inprobisatua ekarri du gurera, mundu osoan agertzen den kultur jarduna gogoeta eta ikasbide izan dadin. Bertsolaritzak gurean duen garrantzia, ez bakarrik kulturala, baita soziala ere, antzeko beste sormen adierazpenekin elkarren ondoan jarri eta nolabaiteko mapa txikia osatzen joango da jardunaldi hauetan. Kantu inprobisatua, jardun artistikoaz gain, herri baten kultur ondarearen parte garrantzitsua da,


horren transmisioa, hedatzea eta garatzea bide antzekoak baina ezberdinak hartzen dituelarik munduko kultur ezberdinetan.

Lehenengo egunak Deskribapenak zuen gaia eta bost herrialde ezberdinetako esperientziak ezagutarazi zituzten.  Josep Vicent Frechinak Herrialde Katalanetan barrena abaitu zen inprobisazio kantatuaren adierazpen ezberdinak azaltzen eta bakoitzaren osasuna nola dagoen. Gaue egun lan handia egiten ari dira galzorian zeuden batzuk berreskuratzen eta osasuntsu daudenak ezagutarazten. Azken urtetan horretan lanean dihrdute eta badirudi gero eta gazte gehaigo ari dela honekin interesatzen. Alacant-eko Troboa; Valentzian bizirik eta indartsu dauden Albaes eta Cant'estil; Terres del Ebreko Jotes, Catalunyako Corrandes eta Cançons de pandero, egoera kaxkarrean baina berreskuratzen ari direnak; Lleidako Garrontín, zabalkunde handia ezagutzen ari dena; Gironan mantendu diren Nyacres; eta Patacades eta Mallorca eta Menorcan egiten diren Glosak, genroaren aniztasuna erakusten dute. Frechinaren esanetan 70 hamarkadan desagertzeko zorian zeuden asko, baina mugimendu sozio-kulutralen indartzearekin kultur adierazpen hauek aintzat hartu ziren eta garrantzia ematen herri baten berpiztean.

       Ondoren Austriatik etorritako Thomas Nussbaumer ikerlariak Gstants, kantu inprobisatuaren nondik norakoak ekarri zizkigun. Hego Tirol eta Bavaria zabaltzen da modalitatea hau eta Austria folk doinu ezagunena omen da. Inprobisazioa musika eta dantzrekin batera agertzen da. Garai batean, Nussbaumerren esanetan, kantu inmoralak eta boterearen kontrakoak izan ohi ziren, tabernetan kantatzen zirenak honek ekartzen zituen arazoekin.

        Austrarriari segida hartu zion Espainiako Murtziatik etorritako José Sanchez Conesa ikerlariak. Cartagenako troboa aitzinetik globalizazio garaieraino mintzaldian errekorrido historikoa egin zuen aspalditik egiten den bat bateko bersifikazioa honen gainean. Troboan, quintilla, dezima eta kuartetak erabiltzen dira inprobisatzerakoan eta musika tresnekin lagunduta kantatzen bada ere, benetako garrantzia inprobisatzaileari ematen zion, ez musikariari. Andaluziako eragina izan zuen aipagai, batez ere meategietara etorritako langileen bidetik. Musika flamenkoaren eragina aipatu zuen Malagueña eta Guajira doinuetan.  Meatzaileen kultur adierazpen garrantzitsua izanik, ohikoak ziren gai sozialak eta laboralak, nolabaiteko lan baldintzen salaketa egiten zelarik troboetan. Marin bersifikadorearen eskutik etorri zen berritasuna eta antolamendua, XX. mendearen hasieran, berari esker indar berriak hartu zituelarik.

      Goizaren unerik koloretsuena Zipretik etorritako lagunak izan ziren. Marios Poulas hizlari eta kantariarekin batera, Alexis Charalambous eta Charalambos Charalambous musikaria egon ziren. Poulasek azaldu zituen Zipre ugartean dauden kantatzeko modu ezberdinak. Bigarren Mundu Gerraren ostean beherakada handia izan omen zen, baina askapen mugimenduekin batera hasi zen garantzia hartzen halako kulutr adierazpena. Jakina da Zipre ugartea bitan banatuta dagoela, gaur egun zati bat herrialde independentea da Greziatik askatu ostean, baina beste zati bat Turkia okupatuta jarraitzen du. Inprobisadoreen arteko lehiari Isia du izena eta halakorik erakutsi ez bazuten ere, hango kantatze era ezberdinak eskaini zituzten zuzenean.

           Lehenengo eguneko hitzaldiei amaiera emateko Thierry Rougier frantsesa egon zen. Ipar Ekialdeko Brasileko kantu inprobisatuen gainean aritu zen. Cantorias izena hartzen dute han inprobisazio saioek etat genero ezberdinak landu ohi dira: coco de embolada, coco de roda, maracatuu rural... Kantariak musikarien laguntzekin aritzen dira. Inprobisatzaileak oso pertsona jantziak izan ohi dira, edozein gaiaz kantatzeko prest egon behar dutelarik, honek eskatzen die une oroz aktulitateko gaietaz zein beste edozeinetaz informatuak egotera. Rougierrek aipatu zuen gaur egun landa eremutik hiri eremura salto egin duela kantu inprobisatuak, batez ere alde batetik bestera izandako migrazioengatik. Honek modernizazio azkar bat ekarri du, bere alde onak zein kontradikzioekin. Bere hitzetan, pentsamenduaren mobilitate, mobilitate fisikoarekin zbaltzen omen da, eta halako zerbait gertatzen ari da Brasilen kantu inprobisatuarekin.

      Goizeko saioak amaitzeko, Beñat Krolem-ek bertsolaritzaren gaineko erakusketa aurkeztu zuen, egunotan Miramar Jauregian egongo dena. Ikerketa lan sakonago baten laginak aurkeztu zizkigun, Mintzolaren beka baten bitartez lau urtez luzatuko dena. Arte plastikoak bertsorekin uztarketa interesgarria.

ARRATSALDEAN AVANTE

         Eguna amaitzeko teoriatik praktikara eman zen urratsa. Avante deitu diote arratsaldeko saioari, beraz kresal usaineko saioa izan behar. Donostiako kaiean aurrikusita zegoen goizeko herrialde ezberdinetako inprobisatzaileekin egiteko saioa, baina eguraldiak Aquariumean egitera behartu zuen. Dena dela, gutizi bezala, Andoni Egaña eta Amets Arzallus, greziarrekin batera egin zuten saioa txikia itsas bazterrean. geroago partaide guztiak Aquariumeko aretoan ariko ziren. Egaña eta Arzallusekin batera aritu ziren, Alexis Charalambous, Charalambos Charalambous eta Marios S. Poullas greziarrak; Iran Caballero, Yoslay Garcia eta Lourdes Yunet Lopez kubatarrak eta Karen Owen eta Eurig Salisburi galestarrak. Saioa ederra bezain bitxia burutu zuten, bakarka zein elkarrekin, bakoitzak bere hizkuntzan. Honek itzultzaileei lan ederra eman zien, baina ez zuen inondik inora saioaren interesa ahuldu.

        Jardunaldiak indartsu hasi dira eta badirudi ez duela intentsitaea galduko datozen egunetan, ez arlo teorikoan ez praktikoan. Bertsozale elakrteak eta Mintzolak sekulako antolamendurako gaitasuna erakutsi dute eta kantu inprobisatua, eta batez ere, bertsolaritza, kultur munduaren mapan jarri dute, sendo eta duin. ahozkotasunaren garrantzia herri baten kultur ondare gisa dagokion goi mailako lekuan agertzen ari da jardunaldi hauetan.